Κάφκα. Η Μεταμόρφωση.

One morning, when Gregor Samsa woke from troubled dreams, he found himself transformed in his bed into a horrible vermin.

vermin- ζωύφιο



Ορίστε μια από τις πιο in your face εισαγωγές που θα διαβάσετε ποτέ, σε αυτήν τη σχετικά σύντομη αλληγορία του Κάφκα (που μπορείτε να τη βρείτε ακόμα και online). Δεν πρόκειται για κακό όνειρο. Δεν πρόκειται ακριβώς για μεταφορά. Ο ήρωας της «Μεταμορφώσεως» είναι ο ίδιος η ενσάρκωση μιας μεταφοράς . Θα ζήσει το υπόλοιπο της ζωής του στην ιστορία μας με το σώμα ενός αποκρουστικού, γιγαντιαίου εντόμου, αλλά θα συνεχίσει να έχει τη σκέψη, την καλοσύνη και τις ψυχολογικές ανάγκες ενός ανθρώπου.

Η Μεταμόρφωση είναι ένα σχετικό σύντομο διήγημα (μερικές δεκάδες σελίδων), που όμως προκαλεί πολλαπλάσιες σελίδες σκέψεων και θεωριών για τους συμβολισμούς της. Είναι από τα λιγοστά βιβλία του Κάφκα που εκδόθηκε (1915) ενώ αυτός ζούσε και ένα βιβλίο που ο ίδιος ο συγγραφέας του το θεωρούσε από τα καλύτερα που είχε γράψει (σύμφωνα με το βιογράφο του, Max Brod).

Μεταμορφώσεις

Παρόλο που η βασική μεταμόρφωση είναι αυτή του κεντρικού ήρωα σε ζωύφιο, ένα σωρό «μεταμορφώσεις» συμβαίνουν κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Η υπόλοιπη οικογένεια (πατέρας, μητέρα, η αδερφή Grete) πιάνουν δουλειές για να καταφέρουν πλέον να τα βγάλουν πέρα, ενώ προηγουμένως στηρίζονταν στην οικονομική στήριξη του Gregor. O πατέρας, από παθητικό παράσιτο, επανακτά τη θέση του και την αυτοπεποίθηση ως «ο άνδρας του σπιτιού» (θέση που είχε χάσει όταν χρεωκόπησε) και η οικονομική στήριξη είχε περάσει στα χέρια του Gregor (η οποία ευθύνη είχε μεταμορφώσει τον Gregor σε ευσυνείδητο εργαζόμενο χωρίς προσωπική ζωή).

Η Grete μεταμορφώνεται από καλλιτεχνική φύση σε ευσυνείδητη υπάλληλος καταστήματος, παραμελώντας παράλληλα τη φροντίδα του αδερφού της, ενώ τελικά επιθυμεί το θάνατό του. Ακόμα, μετά το θάνατο του Gregor, οι γονείς παρατηρούν με ικανοποίηση το πώς η κόρη τους έχει πλέον ανθίσει σε μια όμορφη γυναίκα, έτοιμη για παντρειά.

Παράλληλα, κι ενώ ο κεντρικός ήρωας διατηρεί την ανθρώπινη σκέψη του (παρά τη νέα του εμφάνιση), στις σκηνές οικογενειακών καυγάδων όλα τα μέλη της οικογένειας μοιάζουν να «μεταμορφώνονται» σε ένα εαυτό κοντινότερο στο ένστικτά τους, είτε αυτά είναι βίαια είτε είναι αισθησιακά.

Ερωτισμός

Το διήγημα περιέχει αρκετές σκηνές περίεργου αισθησιασμού, οι οποίες επιτίθενται συνήθως απότομα στον αναγνώστη, όπως ίσως το ίδιο το κάλεσμα των ενστίκτων μας. Χαρακτηριστικές είναι οι σκηνές αισθησιακού εναγκαλισμού του πατέρα από την κόρη του σε δύσκολες στιγμές ή η σκηνή όπου η μάνα ζητά από τον πατέρα να χαρίσει τη ζωή στον Gregor, καθώς τα χαλαρωμένα της ενδύματα σωριάζονται αργά στο έδαφος, αποκαλύπτοντας τη σάρκα της. Επιπλέον, όταν τα μέλη της οικογένειας αναγκάζονται να βρουν δουλειές, η μητέρα ράβει γυναικεία εσώρουχα.

Υπάρχει ακόμα η επιθυμία του Gregor να καλέσει στο δωμάτιό του την αδερφή του για συντροφιά και να της φιλήσει τρυφερά το λαιμό, καθώς και η εκπληκτική σκηνή με τον πατέρα να πετάει μήλα στην πλάτη του μεταμορφωμένου Gregor, σαν τιμωρία που βγήκε από το δωμάτιό του και τρόμαξε τις γυναίκες. Τα μήλα με οδηγούν σε συνειρμούς περί προπατορικού αμαρτήματος, αλλά θα μιλήσω περισσότερο για αυτό παρακάτω.

Τέλος, όταν οι γυναίκες αποφασίζουν να αδειάσουν το δωμάτιο του μεταμορφωμένου Gregor από τα περιττά έπιπλα, ο Gregor ορμάει στο κάδρο με την αισθησιακή γυναίκα που έχει στον τοίχο του για να το σώσει. Αυτό το κάδρο ήταν η παρηγοριά του για την έλλειψη ερωτικής ζωής που βίωνε όταν η φύση της δουλειάς του δεν του επέτρεπε τη μόνιμη ερωτική σχέση. Στη σκηνή αυτή, ανακουφίζει την ερεθισμένη του κοιλιά, τρίβοντάς την πάνω στην εικόνα.


H απομόνωση της διαφορετικότητας

Ψάχνοντας δεξιά-αριστερά στο ίντερνετ, μπορεί κανείς να αντιληφθεί ότι υπάρχουν δεκάδες ή και εκατοντάδες ερμηνείες για τη συγκεκριμένη αλληγορία.

Η πιο δημοφιλής από τις ερμηνείες μιλάει για την απομόνωση στη σύγχρονη (του τότε ή και του τώρα), βιομηχανοποιημένη ή μη, κοινωνία (θυμόμαστε εδώ την απομόνωση του τέρατος στο δωμάτιό του και πως ο μεταμορφωμένος Gregor ακούει και καταλαβαίνει τους ανθρώπους -ενώ οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν τη φωνή του πλέον), τις ευθύνες του «σύγχρονου» τρόπου ζωής (ο πατέρας του Κάφκα ήθελε το γυιό του να ασχοληθεί με τις επιχειρήσεις, ενώ ο ίδιος ο Φραντς επιθυμούσε τη ζωή του συγγραφέα, γεγονός που δημιουργούσε ενδο-οικογενειακές τριβές), τις τύψεις από την αμέλεια αυτών των ευθυνών και το σταδιακό παραγκωνισμό των «αποστατών».

Ο Gregor έχει αρχίσει να σιχαίνεται τη ζωή του, αφού το μόνο που κάνει είναι να δουλεύει για να στηρίξει τη χρεωκοπημένη οικογένειά του. Την έλλειψη ερωτικής ζωής την υποκαθιστά η αισθησιακή γυναίκα στον τοίχο του, ενώ την απουσία καλλιτεχνικής έκφρασης την υποκαθιστά η επιθυμία του να βοηθήσει οικονομικά την αδερφή του με τις μουσικές της σπουδές. Σε αυτά τα πλαίσια, τα μήλα (που πετά ο πατέρας στον Gregor, τραυματίζοντάς τον θανάσιμα) μάλλον αντιστοιχούν στην κοινωνία (και τις ευθύνες) που παραδίδεται από κάθε γενιά στην επόμενη, like it or not.

Σε αυτό συνηγορεί και η συμπεριφορά της Grete, η οποία από φανατική μουσικόφιλος, γίνεται ευσυνείδητη υπάλληλος, αρχίζοντας παράλληλα να απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο από τον αδερφό της.

Μου προκαλεί πάντως εντύπωση η αρχή του διηγήματος, όπου καθώς φαίνεται ο Κάφκα δεν αφορίζει το σύστημα, αλλά απλώς ασχολείται με τις συνέπειες που υφίστανται αυτοί που μένουν εκτός. Ο Gregor αγωνίζεται σκληρά να σηκωθεί από το κρεβάτι και να πάει στη δουλειά, παρόλο που έχει μετασχηματιστεί ήδη σε γιγαντιαίο ζωύφιο. Ο συγγραφέας δεν αφορίζει, απλώς προβληματίζεται. Δεν υπάρχει καμιά εξήγηση και καμιά απορία για τη μεταμόρφωση του ήρωα, απλώς μελέτη των συνεπειών της.

Όμως κάπου εκεί μερικά πράγματα με μπερδεύουν. Παρόλο που οι αναφορές σε οιδιπόδεια συμπλέγματα και ανταγωνισμό του Gregor με τον πατέρα του δένουν με τις εξωτερικές κοινωνικές συνθήκες, ο ερωτισμός προς την Grete και τη φωτογραφία του τοίχου, μένει κάπως ξεκρέμαστος μες στο όλο εγχείρημα (τουλάχιστο μέσα στο φτωχό μου το μυαλό).

Υπάρχει ακόμα κι ένα διαρκές παιχνίδι με τον αριθμό τρία κατά τη διάρκεια της αφήγησης, η οποία δεν είμαι σίγουρος πού κολλάει σε αυτήν την ερμηνεία.


Ομοφυλοφιλία και Φυματίωση

Η φημολογούμενη oμοφυλοφιλία του Κάφκα δε θα μπορούσε να μείνει αμέτοχη στο σχολιασμό του συγκεκριμένου συγγράματος. Άλλωστε οι δρόμοι της ομοφυλοφιλίας και της κοινωνικής απόρριψης είναι συχνά παράλληλοι και βρίσκονταν σε ακόμα μεγαλύτερη εγγύτητα την εποχή που ο Κάφκα έγραφε.

Υπό αυτό το πρίσμα, η εναρκτήρια σκηνή, με τον Gregor να ανακαλύπτει σιγά-σιγά το νέο του σώμα πάνω στο κρεβάτι του, αποκτά πιο προφανή στήριξη. Αν αυτή η θεωρία στέκει, τότε τα μήλα, που ο πατέρας βάλλει εναντίον του, δεν είναι τίποτα άλλο παρά ιπτάμενοι φαλλοί, ισχυρές κοινωνικές συμβάσεις που τελικά τον σκοτώνουν.

Σε αυτά τα εδάφη μου φαίνεται πως τα πάντα δένουν πιο ευνόητα. Η δημοσιοποίηση στο άμεσο περιβάλλον (οικογένεια και δουλειά) της ομοφυλοφιλίας του ήρωα οδηγεί στην (άμεση ή σταδιακή) απόρριψή του και την ανάγκη να τον κρατήσουν κρυμμένο. ‘Οταν τελικά αποκαλύπτεται και στο ευρύτερο περιβάλλον (με το που ζητάει από τους ενοίκους ερωτική συνεύρεση) το «πρόβλημα», η οικογένεια νιώθει ότι έγινε ρεζίλι και η διαδικασία της απόρριψης ολοκληρώνεται.

Εδώ ταιριάζει περισσότερο και η σκηνή όπου ο Gregor αναρωτιέται πώς θα συνεχίσει να δουλεύει σε μια δουλειά που απαιτεί προσωπικές συναντήσεις, όντας «μεταμορφωμένος», δηλαδή με τη στάμπα του ομοφυλόφιλου.

Όμως αξίζει να σκεφτούμε ότι ο Κάφκα εισάχθηκε για θεραπεία φυματίωσης δύο χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου, από την οποία και τελικά πέθανε αρκετά χρόνια αργότερα. To ήξερε άραγε, όταν έγραφε το βιβλίο? Όλα αυτά που είπα παραπάνω για την ομοφυλοφιλία, πιθανόν να στέκουν και για την αντιμετώπιση ενός φυματικού του τότε. Και η ερωτική στέρηση να προήλθε από την ανάγκη να μην έρχεται σε ερωτική συνεύρεση, για να μην κολλήσει τους/τις συντρόφους του.

Σημειώνω επίσης τη λέξη "vermin" στην εναρκτήρια πρόταση. Ο συγγραφέας δε μιλάει για κατσαρίδα ή σκαθάρι (η υπηρέτρια μόνο αναφέρεται σε "σκαθάρι", αλλά χαϊδευτικά). Ο Κάφκα περιγράφει λεπτομερώς το νέο σώμα του ήρωά του, αλλά αρνείται να το καθορίσει με πιο συγκεκριμένη λέξη. Πιθανόν αυτό να μας λέει ότι δεν έχει σημασία το γιατί ο ήρωας απομονώνεται από το περιβάλλον του, αρκεί που απομονώθηκε.

Αντί Επιλόγου

Όποιος μου βρει τι διάβολο συμβαίνει με τον αριθμό τρία σε αυτό το υπέροχο κωλοβιβλίο, θα ανταμειφθεί με τριάντα αργύρια και τρεις δεκάρες.


YΓ. Το εξώφυλλο της φωτογραφίας είναι από την έκδοση της Εrrepar, του 2000.

ΥΓ2. Το παρόν κείμενο γράφτηκε υπό τους ήχους του "Virus Meadow" των And Also The Trees.